«Ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις»: Εξετάζοντας αναλυτικά μία προβληματική έννοια
30 ΙΑΝ 2025~Άρθρα Γνώμης & Έρευνες

Συχνά, οι άνθρωποι που εργαζόμαστε στον Τρίτο Τομέα εσωτερικεύουμε αδιαμαρτύρητα την κριτική που αφορά στη μειωμένη εμπιστοσύνη της «κοινής γνώμης», και που ασκείται αδιακρίτως, ως αν η Κοινωνία των Πολιτών να ήταν ένα ενιαίο υποκείμενο. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι μία τέτοια κριτική ευσταθεί, η δυσπιστία της ελληνικής κοινωνίας προς την οργανωμένη Κοινωνία των Πολιτών αποτελεί απλώς μία έκφανση της συνολικής κατάρρευσης της κοινωνικής και πολιτικής εμπιστοσύνης στη χώρα. Οι πολίτες δεν εμπιστεύονται τις ΟΚοιΠ γιατί δεν εμπιστεύονται τη δομή πάνω στην οποία το οικοσύστημα έχει αναπτυχθεί και το οποίο, υποθέτουν, τις καθιστά οικονομικά εξαρτημένες. Στο πλαίσιο αυτό, για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, Ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις = διαμεσολάβηση κρατικών φορέων = ευκαιριακή και ευνοιοκρατική χρηματοδότηση. Ανταποκρίνεται αυτό το σχήμα στα εμπειρικά δεδομένα; Όχι! Ταυτόχρονα, όμως, εδράζεται σε κάτι υπαρκτό: ότι ο χρηματοδότης παρουσιάζεται με μεγαλύτερη έμφαση και σαφήνεια από το ίδιο το έργο, σαν δικαιολογία ή σαν συνθηματικό. «Ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις» λοιπόν, είναι μία έννοια που, με τις ιστορικές της συνδηλώσεις και τη συντριπτικά αρνητική της φόρτιση στην Ελλάδα, δεν ταιριάζει, δεν αρμόζει, ούτε και βολεύει τις οργανώσεις που προσπαθούν να πετύχουν κάποιου είδους κοινωνική αλλαγή. 

Μετά από αυτή την πρωτόλεια προσπάθεια εννοιολόγησης, ας προχωρήσουμε στο προκείμενο: μπορεί η Κοινωνία των Πολιτών, χρησιμοποιώντας πόρους από Ευρωπαϊκά προγράμματα, να αναπτυχθεί ουσιαστικά και με ποιους τρόπους; 

Στο διεθνές οικοσύστημα της φιλανθρωπίας και στα κέντρα λήψης αποφάσεων η βασική συζήτηση διεξάγεται γύρω από το γιατί των επιλογών χρηματοδότησης. Ποια είναι τα πεδία προτεραιότητας, που θα επενδυθούν πόροι, ποιες ανάγκες είναι οι πλέον επιτακτικές και πώς τις μετράμε. Ευτυχώς, στη λήψη αυτών των αποφάσεων δε λαμβάνουν μέρος μόνο κλειστά συμβούλια, αποξενωμένα από τις κοινωνικές πραγματικότητες, με μία - ανοιχτά ή συγκαλυμμένα - αποικιοκρατική λογική της φιλανθρωπίας. Η επισφάλεια των πλανητικών υποθέσεων έχουν επιτρέψει να παρεισφρήσουν άτομα με προοδευτικές αντιλήψεις ου μην και ριζοσπαστικές ατζέντες. Παρόλα αυτά, μία άλλη κρίσιμη συζήτηση, αυτή σχετικά με το πώς των χρηματοδοτήσεων, υπολείπεται σε συστηματικότητα. Πώς δηλαδή πρέπει να χρηματοδοτηθεί ένας φορέας προκειμένου να μεγαλώσει την επιδραστικότητά του και να διεκδικήσει την αλλαγή που επιζητά; 

Οι Ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις και η προοπτική τους να συμβάλουν στη συγκρότηση πιο δίκαιων και δημοκρατικών, πιο ειρηνικών και βιώσιμων κοινωνιών είναι σημαντικό να μετρηθούν και με βάση την ερώτηση πώς. Θα προτεραιοποιήσουν οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί τη χρηματοδότηση σχεδίων με μετρήσιμα αποτελέσματα εντός συγκεκριμένων χρονοδιαγραμμάτων ή θα επενδύσουν στην ανάπτυξη του πυρήνα των οργανώσεων (εσωτερικών διαδικασιών, στρατηγικής, μέτρησης αντικτύπου) για να συνεχίσουν το έργο τους όπως αυτές κρίνουν; Θα συνεχίσει να επικρατεί η donor-centred, οικονομική λογική της απόδοσης (return on investment) ή θα δοθεί έμφαση στην ανάγκη πολυεπίπεδης αλλαγής και δικαιοσύνης (κλιματικής, ταξικής, έμφυλης) που, αναπόφευκτα, συνεπιφέρουν υψηλότερα ρίσκα για τους χρηματοδότες αλλά και καλύτερους όρους για τους φορείς; Τα Ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης διατρέχονται δυσανάλογα από την πρώτη.

Τα διαθέσιμα κονδύλια των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων ορίζονται μέσα στους επταετείς προϋπολογισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εξειδικεύονται ετησίως, είναι δε σε μεγάλο μέρος δουλειά του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ενός θεσμού που, εκ φύσεως, δεν προτεραιοποιεί την ανάπτυξη της Κοινωνίας των Πολιτών. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα φαίνεται ότι υπάρχουν αλλαγές στη λογική των προγραμμάτων με έναν τρόπο που αποθαρρύνει τη συμμετοχή περισσότερων φορέων. Ενδεικτικά, στο πρόγραμμα CERV στο οποίο ενσωματώθηκε το κατ’ εξοχήν πρόγραμμα ενδυνάμωσης της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ευρώπη, το Europe for Citizens, καταργήθηκε το ανώτερο όριο (των 100.000 ή 150.000 ευρώ) και εισήχθη μόνο κατώτερο όριο ανά σχέδιο. Με τη λογική αυτή, ελάχιστα σχέδια μπορούν να απορροφήσουν όλον τον προϋπολογισμό του προγράμματος. Αυτό έχει οδηγήσει στην εμπλοκή φορέων με προϋπολογισμούς εκατομμυρίων (πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, δήμους) που ανταγωνίζονται οργανώσεις grassroots, με λίγα μέλη ή εργαζόμενα άτομα. Αντίστοιχα, στα προγράμματα Erasmus+ και Creative Europe, προκειμένου να υποστηριχθούν στρατηγικές συνεργασίες και να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο των φορέων «εργοστασίων αιτήσεων», μειώθηκε ο αριθμός προτάσεων χρηματοδότησης στις οποίες μπορεί να συμμετέχει ο κάθε φορέας. Προφανώς, θα επρόκειτο για μία θετική ρύθμιση αν εξασφαλιζόταν ότι όλοι οι φορείς ξεκινούν από την ίδια βάση. Όμως και σε αυτήν την περίπτωση, η ρύθμιση θα πλήξει δυσανάλογα τις νεότερες ή/και μικρομεσαίες οργανώσεις που πρέπει να αναπτύσσουν προτάσεις εν μέσω αβεβαιότητας, επενδύοντας ταυτόχρονα στην ανάπτυξη της δομής τους. 

Οι συνήθεις όροι χρηματοδότησης σχεδίων για ΟΚοιΠ από την Ένωση πάντως είναι αρκετά ευνοϊκοί. Εφόσον εγκριθεί για χρηματοδότηση το σχέδιο του, ένας φορέας μπορεί να δράσει με αρκετή ευελιξία ως προς την υλοποίηση, η διαδικασία απολογισμού δράσεων δεν είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, ενώ και οι οικονομικοί απολογισμοί ακολουθούν ένα απλουστευμένο σύστημα κατ’ αποκοπή εξόδων που βασίζεται κυρίως στη απόδειξη επίτευξης ποσοτικών στόχων των δράσεων (π.χ. αριθμός συμμετεχόντων) - όχι στα ακριβή κόστη τους κι όχι, δυστυχώς, στην ποιότητά τους. Ένα άλλο πλεονέκτημα των Ευρωπαϊκών προσκλήσεων χρηματοδότησης είναι ότι προσφέρουν αναλυτικό feedback σε όλους τους αιτούντες φορείς ούτως ώστε να γίνουν μελλοντικά πιο ανταγωνιστικοί, να χρηματοδοτηθούν και να βελτιώσουν τη βιωσιμότητά τους.

Για όλους εμάς στο οικοσύστημα της Κοινωνίας των Πολιτών η έννοια «βιωσιμότητα» είναι κεντρική. Αλλά τι γίνεται με τον «έξω κόσμο»; Πόσο τον αφορά η βιωσιμότητά μας; Βιώσιμη Κοινωνία των Πολιτών είναι η ισχυρή Κοινωνία των Πολιτών, δηλαδή η ανεξάρτητη Κοινωνία των Πολιτών. Αυτό που θα κρίνει τη χρησιμότητα των προγραμμάτων είναι το αν μπορεί να προωθήσει ταυτόχρονα και ισόρροπα τη βιωσιμότητα και την ανεξαρτησία των φορέων υποστηρίζοντας δηλαδή την ανάπτυξη και από τα πάνω (οικονομική σταθερότητα) και από τη βάση (κοινωνική απεύθυνση). Αυτό δεν μπορεί ποτέ να γίνει μέσω μίας πηγής χρηματοδότησης ιδίως όταν έχει σχετικά μικρό χρονικό ορίζοντα. Άρα, η επιδίωξη χρηματοδότησης μέσω της συγκεκριμένης πηγής είναι όσο επισφαλής είναι κι όλες οι άλλες. 

 

Μιλώντας από την εμπειρία του δικού μας φορέα, στην Inter Alia ταιριάζουν τα Ευρωπαϊκά προγράμματα· κυρίως αυτά που σχεδιάζονται και εγκρίνονται κεντρικά, μιας και ακουμπούν την ανάγκη μετασχηματισμού της Ένωσης που βρίσκεται στον πυρήνα της δικής μας ανάλυσης. Εξάλλου, η ατζέντα μας είναι διεθνιστική, χτίζουμε συστηματικά ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο εταίρων, γνωρίζουμε τις θεσμικές διαδικασίες και εξελίξεις, «μιλάμε» αγγλικά κλπ. Κι όμως, η Inter Alia δε θα μπορούσε να βρεθεί στο σημείο που βρίσκεται σήμερα, δηλαδή σε μία πορεία ανάπτυξης προς ολοένα πιο συγκεκριμένους και απαιτητικούς στόχους όσον αφορά τη δυνατότητα παραγωγής λόγου και διεκδίκηση αλλαγών, εάν δεν είχε επωφεληθεί από ένα συγκεκριμένο, μικρό κομμάτι του προγράμματος Erasmus+ που απαντά με διαφορετικό τρόπο την ερώτηση πώς. Αυτό τιτλοφορείται “Civil society cooperation in the field of youth” (επόμενη προθεσμία την άνοιξη του 2025). Είναι αυτή η επιχειρησιακή (operational) χρηματοδότηση που λαμβάνουμε τα τελευταία 8 χρόνια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσα από μία εξαντλητικά ανταγωνιστική διαδικασία που μας έχει επιτρέψει να επιλέγουμε τα σχέδια στα οποία θα εμπλακούμε με βάση τη στρατηγική μας κι όχι να καταρτίζουμε τη στρατηγική μας με βάση τις διαθέσιμες «Ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις». 

     

Νίκος Παπακώστας

Συνιδρυτής Inter Alia


Μείνετε ενημερωμένοι για όλες τις δράσεις και τις εκδηλώσεις μας